Książki psychologiczne, które warto przeczytać

Książki psychologiczne to prawdziwe skarbnice wiedzy w wielu różnych dziedzinach. Wśród autorów poradników psychologicznych wydawnictwa Media Rodzina znajdziemy najtęższe umysły psychologiczne naszych czasów. Poznaj noblistów Daniela Kahnemana oraz jego współpracownika Richarda Thalera, a także Oliviera Sibony’ego czy Roberta Sapolsky’ego. Przeczytaj o ich dokonaniach, jeśli chcesz mieć pogląd na to, czym w dzisiejszych czasach jest psychologia i jak bardzo zazębia się z ekonomią i innymi dziedzinami wiedzy. Zapoznaj się z największymi osiągnięciami nauki o zachowaniach ludzkich, które leżą u podstaw dobrych książek psychologicznych.

 

Oto ciekawe książki psychologiczne, które powinieneś przeczytać w tym roku:

1. Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym. Daniel Kahneman
2. Zachowania niepoprawne. Richard H. Thaler
3. Popełnisz koszmarny błąd! Jak zwalczać uprzedzenia poznawcze i podejmować lepsze decyzje. Olivier Sibony
4. Zachowuj się. Jak biologia wydobywa z nas to, co najgorsze, i to, co najlepsze. Robert M. Sapolsky

Czy musimy wpadać w pułapki myślenia?

Na szczycie każdej listy najbardziej wpływowych książek psychologicznych znajdują się Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym Daniela Kahnemana. Dlaczego ta książka jest tak przełomowa? Ponieważ jej autor jest psychologiem, ale otrzymał nagrodę Nobla z dziedziny ekonomii. Daniel Kahneman uważa, że psychologowi było łatwiej wykazać błędy klasycznej ekonomii niż profesjonalnemu ekonomiście.

Dobra książka psychologiczna wyciąga wnioski z nauki o ludzkich zachowaniach i ludzkich emocjach oraz prezentuje je w ciekawej formie. Teza Pułapek myślenia jest następująca:  człowiek to znakomicie skonstruowany mechanizm i większość część jego procesów myślowych przebiega w sposób automatyczny, a zatem nie sprawujemy nad tym żadnej kontroli. Badania nad zachowaniami ludzkimi, które przyniosły autorowi Nagrodę Nobla, pokazały, że każdy z nas całkowicie nieświadomie posługuje się dwoma systemami myślowymi. Jedno z nich to myślenie szybkie – automatyczne, a drugie wolne – kontrolowane. I oba systemy mają swoje niedociągnięcia.

 

Goryl na boisku

Czym zatem jest tytułowe myślenie szybkie i wolne? Wyobraźmy sobie, że ktoś pyta nas o wynik mnożenia 19 razy 27. Myślenie szybkie, czyli System 1 podpowiada od razu, że wynik nie wynosi ani 100, ani 5000. Jeśli poświęcimy chwilę, uzyskamy precyzyjną odpowiedź. Ale wtedy nasz umysł musi przestawić się tryb myślenia wolnego, czyli System 2. Jego włączenie jednak kosztuje, ponieważ musimy się  skupić, zwiększa się ciśnienie krwi i napięcie mięśni. W codziennym życiu nie zawsze jest czas na włączenie Systemu 2. Na dodatek nasz organizm nie może ciągle znajdować się w stanie napięcia, bo gdybyśmy cały czas mieli włączony System 2, nawet najprostsze czynności, np. prowadzenie samochodu, byłyby wyczerpujące. Dlatego nasz mózg pracuje z zasady w Systemie 1, włączając System 2 tylko w uzasadnionych przypadkach.

Ciekawa książka psychologiczna to przede wszystkim skarbnica eksperymentów i anegdot. Wróćmy do naszego mnożenia 19  razy 27, albo innego dowolnego działania. Co się dzieje, gdy je rozwiązujemy?  Nasz umysł broni się przed przeładowaniem, więc gdy jesteśmy skupieni na angażującym zadaniu, nie zauważamy tego, co dzieje się wokół. Jest wiele eksperymentów pokazujących ten fenomen. W jednym z nich naukowcy nagrali krótki film, w którym dwie drużyny – jedna w czarnych, a druga w białych koszulkach – podają sobie piłki. Zadaniem uczestników było policzyć, ile podań robią gracze biali, a ignorować podania czarnych. W pewnym momencie na środek boiska wszedł człowiek w przebraniu goryla i przez minutę walił się pięściami w piersi. Było to, trzeba przyznać, dość niecodzienne zjawisko. Jednak połowa uczestników eksperymentu goryla nie zauważyła, ponieważ ich umysły zamknęły się na rozpraszającą informację.

 

Rozkapryszone dziecko i odpowiedzialny dorosły

W innym eksperymencie uczestnicy mieli zapamiętać ciąg cyfr. W czasie gdy badani skupiali się na liczbach, otrzymywali do wyboru dwa desery: tort czekoladowy i niskokaloryczną sałatkę owocową. Ludzie, których umysł był zajęty, chętniej sięgali po tort. System 1 działa spontanicznie, trochę jak dziecko, podczas gdy System 2 odgrywa rolę odpowiedzialnego dorosłego. To on decyduje o samoograniczeniu. Dlatego nie kontroluje zachcianek dziecka, gdy jest zajęty liczeniem. System 1 bierze górę, gdy jesteśmy zmęczeni lub głodni. Wiele eksperymentów pokazuje, że głodny sędzia i najedzony sędzia wydają dwa skrajnie różne wyroki. Gdy jesteśmy zmęczeni po pracy, kładziemy się na kanapie przed telewizorem i bezrefleksyjnie chłoniemy informacje i reklamy. Nadawcy programów i reklam doskonale wiedzą o istnieniu systemów myślowych i wiedzą, jak je wykorzystać. Wiedzą, jak wywierać wpływ na ludzi.

 

Zszokowany psycholog

Autorzy poradników psychologicznych znajdujących się w ofercie wydawnictwa Media Rodzina są ojcami ekonomii behawioralnej, czyli nauki zajmującej się zachowaniami ludzkimi w sferze gospodarczej. Jak w ogóle doszło do tego, że psychologowie zaczęli się zajmować ekonomią?

W latach 70-tych w jednym z podręczników ekonomicznych Daniel Kahneman natrafił na zdanie, które go zszokowało: „W świetle teorii ekonomicznej uczestnik rynku jest racjonalny i samolubny, a jego upodobania są stałe”. Dla psychologa było oczywiste, że ludzie nie są w swoich zachowaniach ani całkowicie samolubni, ani całkiem racjonalni. Co więcej, ich upodobania bez wątpienia nie są stałe. Kahneman zrozumiał, że fundament całej współczesnej ekonomii jest pozbawiony sensu. Wraz z Amosem Tverskim zaczęli obalać jeden po drugim fundamenty klasycznej ekonomii. Dołączyło do nich kilku profesjonalnych ekonomistów, na przykład Richard Thaler, który w swojej rubryce w „Journal of Macroeconomics” pokazywał fakty, które mają sens z psychologicznego punktu widzenia, a ekonomia uważa je za brednie i w ogóle nie bierze ich pod uwagę.

Psychologom było łatwiej wykazać błędy w konstrukcji klasycznej ekonomii niż profesjonalnemu ekonomiście, ponieważ psychologia ma świadomość, że umysł ludzki zawiera również System 1, którego ekonomia nie przewiduje. W opinii ekonomisty człowiek działa zawsze jako System 2. Badania zawarte w książkach psychologicznych o zachowaniach ludzkich wykazały, że jest to biologicznie niemożliwe.

Ekonomia psychologiczna – ekonomia behawioralna

Od czterdziestu lat książki psychologiczne identyfikują, jeden po drugim, systematyczne błędy czynione przez liderów biznesu i finansów. Grupują one błędy pod nazwą uprzedzeń poznawczych, ponieważ błędy kognitywne są przyczyną popełniania przez nas błędów w myśleniu. Właśnie te prace przyniosły Danielowi Kahnemanowi, ich głównemu inspiratorowi, Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii w 2002 roku. Richard Thaler, który przyczynił się do zastosowania psychologii behawioralnej w ekonomii i w finansach, został uhonorowany tym samym laurem piętnaście lat później.

Zachowania niepoprawne to książka tyleż ekonomiczna co psychologiczna. Wraz z Danielem Kahnemanem i Amosem Tverskim autor odkrył błąd w założeniu klasycznych teorii ekonomicznych.  W ekonomii bowiem zakłada się, iż ludzie zachowują się w sposób logiczny i racjonalny. Richard Thaler był jednym z niewielu ekonomistów, który polemizował z trafnością tego założenia. Podczas gdy wszystkie modele ekonomiczne opierały się na założeniu, że jednostki ludzkie podejmują optymalne decyzje, Thaler myślał niepokornie. Zachowania niepoprawne należą dziś, po 40 latach badań, do ścisłego TOP książek psychologicznych w dziedzinie ekonomii behawioralnej.

Thaler twierdzi, że ludzie są ludźmi, a zatem popełniają błędy poznawcze. Bardziej ich martwią straty, niż cieszą zyski. Ważniejsze dla nich jest to, co jest dziś, niż to, co będzie jutro. Są przywiązani do swojej własności, przeceniają wartość posiadanych dóbr. Z punktu widzenia dotychczasowych teorii są to „zachowania niepoprawne”. Thaler uważa, że są one powszechne i podlegają wyraźnym prawidłowościom. Znając te prawidłowości, można skuteczniej próbować przewidywać ludzkie zachowania na rynkach, a także wpływać na ich zmianę.

Autorzy książek psychologicznych zdobywają Biały Dom

Psychologia i ekonomia behawioralna wywierają coraz większy wpływ na decydentów politycznych na całym świecie. Thaler, wraz ze swoim kolegą Cassem Sunsteinem spopularyzowali koncept, że obywatele nie dokonują spontanicznie najlepszych dla siebie wyborów. Dlatego pożądane i uzasadnione jest wywieranie na nich wpływu poprzez system zachęt. W takich obszarach jak oszczędzanie energii, podatki, zachęcanie do oszczędzania na emeryturę, redukcja nadmiernej liczby recept na antybiotyki, takie zachęty są skuteczne. Wielka Brytania pierwsza stworzyła nudge unit, zespół badaczy nauk kognitywistycznych, który sugeruje działania administracji i pomaga zmierzyć ich wpływ. Od tego czasu podobne jednostki rozkwitły na całym świecie.

Zaraz po zdobyciu władzy prezydent Barack Obama zatrudnił w Białym Domu Cassa Sunsteina, wykładowcę ze Szkoły Prawa Uniwersytetu Chicagowskiego, który przez lata blisko współpracował z Richardem Thalerem. Napisali nawet razem świetną książkę „Nudge”. (Od redakcji: psychologiczna książka trojga naukowców: Daniela Kahnemana, Cassa Sunsteina i Oliviera Sibony’ego pt. Noise ukaże się jesienią nakładem wydawnictwa Media Rodzina.)

Popełnisz koszmarny błąd… ale będziesz w dobrym towarzystwie!

Książka psychologiczna o prowokacyjnym tytule Popełnisz koszmarny błąd! to kolejna pozycja obowiązkowa dla każdego, kogo interesuje psychologia w zarządzaniu. Wszyscy podejmujemy złe decyzje, które nie idą w parze z naszym własnym interesem. Kupujemy produkty z przeceny, których nie potrzebujemy, mamy złe nawyki żywieniowe, nie odkładamy na emeryturę. Państwa cierpią na tę samą chorobę, ponieważ wybory podejmowane przez rządy nie są wcale bardziej racjonalne niż ich obywateli. A co dopiero nasze systemy ekonomiczne. Kryzys finansowy z roku 2008 zawdzięczamy bankom centralnym i instytucjom finansowym, gdyż to właśnie ich decyzje sprawiły, że system finansowy był bliski załamania.

Chciałoby się wierzyć, że coś takiego nie ma miejsca w naszych firmach, że są one wysepką racjonalności w oceanie absurdalnych decyzji. Niestety tak nie jest. Najdziwniejsze jest to, że decyzje naszych firm nie zawsze idą w parze z  naszym dobrze rozumianym interesem, ponieważ wciąż dopuszczamy się tych zgubnych błędów. Przykładem są wojny cenowe, niekontrolowane podejmowanie ryzyka, przygodne podejmowanie decyzji. Do tego należy jeszcze dorzucić brak decyzji, a także wynurzającą się konkurencję, której nie zauważamy, nowe technologie, na które reagujemy zbyt późno, umierające projekty, których nie potrafimy porzucić. Jak się przed tym uchronić?

Książki psychologiczne o emocjach, czyli jak znaleźć winnego!

Książki psychologiczne o emocjach oferują odpowiedzi i rozwiązania, jednak nie zawsze są one łatwe. W Popełnisz koszmarny błąd! Olivier Sibony dowodzi, że nasza pierwsza reakcja: zidentyfikować, złapać i ukarać winnego jest dla nas zgubna. Nie chodzi o to, aby zwolnić winnych błędu czy zaniedbania, ponieważ przypisanie odpowiedzialności za złą decyzję jednej osobie nie ma sensu. Groteskowe jest przypuszczanie, że nasze firmy (lub rządy) są w rękach notorycznych niekompetentnych decydentów. Raczej nie można osiągnąć wysokich stanowisk bez wieloletniego, nieustannego dowodzenia swoich talentów. Poza tym, błąd nie jest rzeczą wyjątkową, ponieważ badanie przeprowadzone na ponad 2000 menedżerach wykazało, że tylko 28% z nich uważa, że ich firma „z reguły” podejmuje dobre decyzje strategiczne. Większość (60%) uważa, że złe decyzje są równie częste jak dobre. Co ciekawe, przedsiębiorstwa zawsze mylą się w ten sam sposób. Dziwne jest więc próbować wyjaśnić każdą porażkę osobowymi cechami za każdym razem innego człowieka.

W swojej książce psychologicznej Olivier Sibony pokazuje, że „winnymi” niefortunnych decyzji są w zdecydowanej większości bardzo kompetentni, dobrze poinformowani przywódcy. To nie są źli przywódcy, tylko dobrzy przywódcy, którzy podejmują złe decyzje. Przyczyny tego paradoksu są takie same jak te, które wyjaśniają zachowania ludzkie. Ci przywódcy, jak my wszyscy, są ludźmi. Ich decyzje są wynikiem racjonalnie niedoskonałych osądów, więc pociągają za sobą racjonalnie niedoskonałe zachowania. Biznes szybko skorzystał z lekcji płynących z nauk behawioralnych po to, aby wywierać wpływ na konsumentów, a także aby poprawić własne decyzje. Najlepsze  zarządy spółek obierają sobie za priorytet zmniejszenie uprzedzeń w procesie decyzyjnym. Analiza zachowań ludzkich pozwoliła wyodrębnić szereg pułapek, w które naprawdę nie musimy wpadać. Są to: pułapka porywającej wizji, naśladownictwa , intuicji, doświadczenia, nadmiernej pewności siebie, bezczynności, postrzegania ryzyka, horyzontów czasowych, grupowego myślenia,  czy wreszcie pułapka konfliktu interesów. Olivier Sibony każdą z nich omawia w osobnym rozdziale tej niezmiernie ciekawej książki psychologicznej.

 

Architektura zachowań ludzkich

Główną przyczyną popełniania przez nas błędów w myśleniu jest nadmierne przekonanie o trafności własnych sądów.  F. Scott Fitzgerald powiedział kiedyś, że „oznaką najwyższej inteligencji jest zdolność do jednoczesnego uznawania dwóch przeciwstawnych idei”. Aby unikać błędów w myśleniu, na jakie narażają nas schematy i skróty myślowe, trzeba otworzyć się na inne poglądy i brać pod uwagę możliwość własnej pomyłki.

Nauki behawioralne zapewniają nieocenioną pomoc, jeśli chcemy poprawić jakość decyzji strategicznych i walczyć z powtarzającymi się błędami. Książka psychologiczna Popełnisz koszmarny błąd! proponuje trzy tezy, dzięki którym można wyeliminować błędy z procesu zarządzania.

Po pierwsze, nasze uprzedzenia prowadzą nas na manowce, ale w kierunku, który możemy przewidzieć. Nasze uprzedzenia sprawiają, że jesteśmy „przewidywalnie irracjonalni”.  Druga teza, uprzedzenie jest zjawiskiem, którego nie jesteśmy świadomi. Nie możemy sami podjąć decyzji o jego poprawieniu. Jesteśmy więc rzeczywiście skazani na powtarzanie w nieskończoność błędów, do których prowadzą nas uprzedzenia. Zatem „Skoro jesteśmy tacy głupi, to jak dotarliśmy na księżyc?” Odpowiedź jest taka, że to nie człowiek postawił stopę na powierzchni Księżyca: to NASA! Jeśli jako jednostki jesteśmy na łasce naszych uprzedzeń, możemy zobaczyć i skorygować uprzedzenia innych. I odwrotnie, nasi bliscy, przyjaciele, koledzy są świadomi naszych uprzedzeń. Aby podejmować lepsze decyzje, musimy opierać się na nich. Trzecia teza: w obliczu strategicznej decyzji sztuka decyzyjna polega na skonstruowaniu metody, którą nazwiemy tutaj architekturą decyzji. Trzecia część tego poradnika psychologicznego przedstawia zasady, czyli „filary” architektury decyzji, ale także wiele praktycznych narzędzi, które są „cegłami” do budowy tych filarów.

Sekrety zachowań ludzkich

Zachowuj się. Jak biologia wydobywa z nas to, co najgorsze, i to, co najlepsze to bezprecedensowa książka psychologiczna o zachowaniach ludzkich, która na świecie już od kilku lat święci triumfy. Trafiła do zestawień najlepszych książek popularnonaukowych roku, ponieważ  według krytyków jest obowiązkową lekturą każdego wykształconego człowieka, a czytelnicy obdarzyli ją tysiącami entuzjastycznych recenzji.

Celem autora jest przedstawienie aktualnej wiedzy o biologicznych mechanizmach odpowiadających za ludzkie zachowania. Jednak o jakich mechanizmach biologicznych mówimy? Czy chodzi tu świadome działanie mózgu czy o działanie neuroprzekaźników i podprogowych procesów, które kształtują nasze zachowania w zaskakujący i na ogół nieświadomy sposób? Czy na nasze zachowania nie mają wpływu hormony, które właśnie uwalniają się w naszym organizmie? A jak nasze zachowania kształtuje proces wychowania, dojrzewania, uczenia się? Przyczyną ludzkich zachowań mogą być przecież procesy utrwalające się przez lata a nawet dekady. A i to nie wszystko. Można przecież równie dobrze wziąć pod uwagę mechanizmy kulturowe działające w skali stuleci, a nawet o procesy ewolucyjne, które toczą się na przestrzeni dziesiątek i setek tysięcy lat, które również w wpływają na nasze zachowania.

Gawędziarz z długą brodą

Profesor Robert Sapolsky jest postacią nietuzinkową. Jako neuronaukowiec połowę roku spędza w laboratorium, gdzie bada działanie mózgu. Jako prymatolog spędza resztę roku w Afryce, gdzie prowadzi badania jako badacz ssaków naczelnych. Jest niezrównanym popularyzatorem biologii,  gdyż łączy wybitny intelekt z darem gawędziarza. Autor prowadzi czytelnika w anegdotycznym stylu, nie szczędząc dowcipu. Swoje przemyślenia podaje w sposób daleki od arogancji czy naukowego protekcjonalizmu. Nie ukrywa luk w aktualnym stanie wiedzy, wskazuje na pytania wciąż pozostające bez odpowiedzi i przestrzega przed wpadaniem w myślowe koleiny. Jest też właścicielem przepięknej, bujnej brody.

 

Książki psychologiczne o związkach, o emocjach, o zachowaniach ludzkich, poruszające także tematy związane z psychologią czy ekonomią – wszystkie te pozycje zapewnią czytelnikowi sporo wrażeń.

Zainteresowanych tematem globalnych wyzwań, jakie stoją przed ludzkością zapraszamy do obejrzenia najnowszego filmu z Danielem Kahnemanem zamieszczonego na kanale You Tube profesora Yuvala Noaha Harariego.

Yuval Noah Harari w rozmowie z Danielem Kahenmanem pt. „Global Trends Shaping Humankind” moderowanej przez Karę Swisher. Spotkanie autorów online odbyło się w ramach 2021 Nexus Online Summit, zorganizowanego przez American Friends of The Hebrew University.